George Freris

Contact+, No 87, 2019

Constance Dima

Le Salut de la lumière

Récits

St-Honoré éditions – Paris 2019

Sept récits composent cet ouvrage en français de Constance Dima, une écrivain grecque cosmopolite, qui parle et écrit sept langues européennes, qui a vécu et travaillé dans cinq pays de l’Europe Unie, et ayant composé quatre recueils poétiques en quatre langues (grec, français, tchèque et bulgare), trois œuvres en prose, trois aussi versions françaises d’ouvrages grecs et cinq traductions du français en grec, une du grec en français, un recueil de poèmes du grec en bulgare et un scénario du tchèque en grec. Constance Dima donc, ayant une œuvre importante d’écrivain polyglotte et une riche expérience dans l’éducation, comme enseignante du français, du grec et du bulgare, et surtout ayant vécu sous plusieurs régimes en ex-Tchécoslovaquie, en France, en Bulgarie, en Grèce, en Belgique, elle nous apporte avec son dernier ouvrage – le quatrième en prose – la description de six déceptions psychologiques d’une narratrice anonyme et une révélation qui compense ses souffrances morales. Ces sept petits récits exposent en fait les réflexions intimes de la narratrice-écrivain, lors de sa carrière, soit la période où comme fonctionnaire d’état, était plongée dans un silence absolu. A présent libérée de ses fonctions professionnelles, le moi trouve l’occasion d’étaler ses expériences des six événements, qui l’ont profondément marqué et de cette façon, ce moi blessé prend sa revanche et revendique sa vérité au moyen de la littérature, des personnes qui l’ont gravement désavoué.

Ces petits récits psychologiques en forme brève, pivotent autour du problème de la difficulté des relations humaines, thème central des sept récits en prose, où la narratrice est à la recherche d’un faible rayon de lumière, soit d’une sorte d’issue pour se soulager la douleur qui l’accable. Dans chaque récit, le lecteur discerne une sorte de solution, une issue salvatrice, acquise grâce à la représentation du passé, à la réhabilitation de son « honneur » et au souvenir exact, touchant le moindre détail d’un affrontement ou plutôt d’un malentendu du passé. Cette reconstruction d’un fait, revu et en particulier revécu par la conscience éveillée constitue une animation d’auto-création du moi, démontrant que le temps n’efface pas tous les affronts inscrits dans le subconscient.

Il est vrai que le moi-narrateur confronte des questions tout à fait personnelles mais qui vite sont conçues par le lecteur comme des phénomènes universels, c’est-à-dire que la problématique personnelle prend non pas des dimensions universelles mais des allures des cas communs, généraux. Ainsi sont suscitées les questions de l’amitié et de l’amour, de la coexistence pacifique et de la coopération professionnelle. Le but donc de l’auteur-narratrice est de faire motiver son lecteur à récupérer un passé décrit simplement mais avec finesse, soit à l’inciter d’effectuer un voyage intérieur vers « la lumière » pour atteindre la qualité, la vérité, la sérénité. Constance Dima pour y arriver utilise la création littéraire, le récit, donnant une force, une conviction à son discours qui parvient à résoudre habilement, au moyen de l’explication pure et simple, toute question posée ou traitée.

C’est ainsi que dans son récit, « Lettre à une amie communiste », elle rétablit la confusion à propos d’une vérité concernant l’enfance des enfants des familles grecques vivant à l’exil, après la guerre civile, non mentionnée dans le texte mais suscitée par le contexte ; dans « Le Réalisateur », elle tient à dévoiler  la trahison de l’amitié par la manœuvre du vol de la propriété intellectuelle et l’injustice commise par un ami  ; dans « Zinovia », le lecteur constate l’antagonisme professionnel et comment on s’empare ou on vole les idées des autres pour les rendre siennes , tandis que dans « L’Institutrice », elle démontre comment la brimade, la vexation et toute sorte d’intimidation de la part d’un supérieur, d’un groupe social ou professionnel, blessent et offensent les gens de bonne volonté ; dans « Les Larmes de l’amour »,  la souffrance due à l’amour non partagé est décrite avec affinité et subtilité, ne laissant pas insensible le lecteur, alors que dans « Le Souvenir d’un parfum », elle avoue qu’acquise de l’expérience de la vie, elle est résignée à trouver refuge à la poésie, au sens aristotélicien, soit de s’occuper de la création. Et justement, au dernier récit, qui est une communication intitulée, « Le Salut de la lumière », prononcée au XXIIe Congrès Mondial des Poètes, elle soutient que seule la poésie, seule la création -et dans son cas il s’agit de la création littéraire- peut donner une solution, peut illuminer le monde obscur de nos pensées et de nos peines.

En effet, cette œuvre de Constance Dima est un appel à découvrir le discours, celui de la langue maternelle mais aussi étrangère. Le fait qu’elle publia cet ouvrage en français -et selon les informations données dans la bibliographie, à la fin du livre, on apprend qu’une traduction ou pour mieux préciser, une auto-traduction en grec est attendue- nous convainc qu’elle a une sensibilité à l’inhabituel, à l’altérité langagière, ce qui nous pousse à confirmer que cette épreuve vers l’étrange ou l’étranger apparente avec l’épreuve du lecteur de cet ouvrage, où les personnages analysés sont vus et conçus sous la vision de la narratrice-analysée.

L’écriture, l’art, quelques histoires issues du passé, certaines rencontres caractéristiques, quelques périodes difficiles, certains livres ou lectures, finissent toujours à nous inciter, à nous rendre plus près de la création, à donner une forme à l’amorphe, aux mots ou aux répliques oubliées, aux sentiments engourdis par le temps, à l’histoire d’une vie à reconstruire. C’est le cas de ce livre de Constance Dima, qui par une forme poétique, avec un vocabulaire limpide mais bien choisi qui fonctionne pour trouver sa cible sémantique, nous décrit des passages d’une vie sortie d’un songe, des événements quotidiens qui nous touchent. Elle nous fait l’étalage des plusieurs scènes qui suscitent des sentiments subtils, fins, non pas pour cacher la dure réalité, encore moins pour l’affaiblir, mais pour souligner justement que la méchanceté, le mensonge,  la trahison, la jalousie, le profit personnel etc. ont toujours un aspect angélique.

D’ailleurs, le fait que très souvent la narration de ces récits est présentée sous une forme poétique, soit des petits paragraphes, séparés entre eux par un espace -trait qui laisse au lecteur un temps de réflexion- puis à la fin, en bas de la page, par des caractères en italique, il y a une sorte de conclusion, une didactique qui rappelle au lecteur que cette œuvre est l’écho d’un humanisme perdu, transformé, camouflé par un méta-modernisme inhumain, souvent cruel et injuste, fondé sur un progrès mal conçu et égoïste.

Le Salut de la lumière est une œuvre littéraire mais aussi philosophique, sans ambitions morales ou idéologiques, démontrant que l’individu actuel affronte dans son quotidien une série de problèmes que seule la littérature, que seul l’art du discours peut non pas lui donner une solution mais au moins lui apporter un réconfort, celui de la création. Et Constance Dima, avec son talent avisé et délicat, parvient à scruter l’âme humaine par des histoires vraies, revécues et ré imaginées.


Email 23.4.2018

Αγαπητή Κωνστάνς,

 

[...]

Το πόνημά σου «Φωτεινή έξοδος» είναι ένα μικρό «κόσμημα». Θα αντέξει στο χρόνο, γιατί η κάθε λέξη του είναι μετρημένη, σωστά τοποθετημένη, υπάρχει μια σύνδεση εσωτερική μεταξύ των διηγήσεων, οι οποίες εκπέμπουν μια ηρεμία μετά από μια εσωτερική φουρτούνα, χωρίς μελοδραματικές πόζες. Είναι μια γραφή της εσωτερικής μνήμης,  ένα υπόδειγμα της έντονης θύμησης της αδικίας.

[...]


Μανδραγόρας, τεύχος 54

Απρίλιος 2016

 

ΚΩΝΣΤΑΝΣ ΔΗΜΑ

Το κυανόχρωμα της μοναξιάς

Θεσσαλονίκη, Σαιξπηρικόν, 2015, σελ.142

Η Κωνστάνς Δημά είναι μια πνευματική δημιουργός, που δεν αρκείται στην ποίηση μόνο ή στον πεζό λόγο, ούτε γράφει αποκλειστικά σε μία και μόνο γλώσσα, αλλά γνωρίζοντας πέντε ξένες γλώσσες (γαλλικά, αγγλικά, ρώσικα, βουλγάρικα και τσέχικα), εκφράζεται απευθείας στη γλώσσα του Άλλου, ασχολούμενη με πολλά είδη λόγου. Ανήκει μ’ αυτόν τον τρόπο στις «σύγχρονες συνειδήσεις» που συμβάλλουν στη διαμόρφωση ενός νέου ευρωπαϊκού πνεύματος, στη διάπλαση μιας νέας κι ευρείας αντίληψης της συγκατοίκησης, όπου οι πολιτισμικές διαφορές αντί να διαιρούν ενώνουν, αντί να περιχαρακώνουν τα άτομα ή τα έθνη τα γεφυρώνουν, αντί να επιβάλουν τον μονόλογο του αυταρχισμού συμβάλλουν στον εμπλουτισμό και στην ανανέωση παραδοσιακών δεδομένων.

Με το μυθιστόρημα της, Το κυανόχρωμα της μοναξιάς, δημοσιευμένο από τις εκδόσεις «Σαιξπηρικόν», που είναι η ελληνική απόδοση από την ίδια την συγγραφέα, του αντίστοιχου πρωτοδημοσιευμένου μυθιστορήματος στα γαλλικά, το 2011, με τον τίτλο La solitude a la couleur de lazur, η Κωνστάνς Δημά προσφέρει στο ελληνικό κοινό μια πρωτότυπη μυθιστορηματική αφήγηση και επιπλέον μια αυτομετάφραση, δηλαδή ένα λογοτεχνικό κείμενο όπου η δημιουργός δεν αποβλέπει τόσο στην πολιτιστική διαφορά που χωρίζει τον αναγνώστη από τον συγγραφέα, όσο στο να συνειδητοποιεί ο αναγνώστης, μέσω της ίδιας πλέον «συγγραφικής γλώσσας» που μεταφέρει ένα αλλότριο νόημα, την ισορροπία που επιχειρείται να εδραιωθεί ανάμεσα σε δύο ή περισσότερους πολιτισμούς.

Το κυανόχρωμα της μοναξιάς είναι ένα σύγχρονο, μεταμοντέρνο μυθιστόρημα, ως προς τη σύλληψη και τη μορφή, όπου η διήγηση στηρίζεται σε δυο πρωταγωνιστές που ανταλλάσσουν επιστολές, στο γάλλο ποιητή, Λυσιέν και στην ελληνίδα καθηγήτρια γαλλικής στη Μέση Εκπαίδευση, τη Δανάη, που είναι ταυτόχρονα ποιήτρια και μεταφράστρια. Στην αρχή η αλληλογραφία τους γίνεται με την ανταλλαγή επιστολών και καθώς με τα χρόνια εξελίσσεται η τεχνολογία, επικοινωνούν κι ανταλλάσσουν μεταξύ τους ηλεκτρονικά μηνύματα. Αν και η όλη διαδικασία της αλληλογραφίας, παρουσιάζεται από την πλευρά της Δανάης, η σύντομη εισαγωγή για τις επιστολές που έλαβε για τον Λυσιέν περιορίζεται στο να εξηγήσει στον αναγνώστη πώς ξεκίνησε η σχέση τους, αρχικά ως πνευματική και στη συνέχεια ως ερωτική, πώς ευδοκίμησε και πώς εξελίχθηκε τελικά, παρεμβαίνοντας ελάχιστα η ίδια ως αφηγήτρια. Αρκείται στο να αναφέρει α διάφορα στάδια που γνώρισε η φιλία-σχέση τους, αφήνοντας στον αναγνώστη να βγάλει τα δικά του συμπεράσματα από την επιστολογραφία των δύο πρωταγωνιστών.

Στο πρώτο μέρος του μυθιστορήματος, μετά την σύντομη περιγραφή των συνθηκών γνωριμίας τους, έχουμε τριάντα τρεις επιστολές του Λυσιέν προς τη Δανάη, και καμιά επιστολή της Ελληνίδας προς τον Γάλλο ποιητή, γιατί υποτίθεται ότι η Δανάη δεν κρατούσε αντίγραφο, ενδεχομένως γιατί ποτέ δεν φαντάστηκε ότι ο ιδιαίτερα καλλιεργημένος αυτός άνθρωπος, που την «προέτρεψε» να τον αγαπήσει, θα την πρόδιδε τελικά, αγνώμων και εγωιστικά περιχαρακωμένος στη φύση του. Αυτή, από την πλευρά της, διαισθανόταν προς το τέλος της σχέσης τους ότι «η αρμονία, γέννημα της ένωσης αγάπης-μίσους, αγρυπνούσε δίπλα της» (σ. 134). Κατά συνέπεια, η αφηγήτρια εξιστορεί μονοφωνικά, έχοντας ένα διπλό πλεονέκτημα καθώς δεν επιβάλει δομικούς περιορισμούς και προσκομίζει στον αναγνώστη τα στοιχεία που έχει στην κατοχή της σχετικά με τις αντιλήψεις του αποστολέα. Στην προκειμένη περίπτωση διαβάζουμε τις επιστολές του Λυσιέν από τις 3/1/1997 μέχρι και τις 17/5/1999, και διαμορφώνουμε άποψη για τη στάση του, η οποία μέσω των αποκαλυπτικών στοιχείων προκύπτει πως η συμπεριφορά του ήταν ανάρμοστη κι εκτίθεται ανεπανόρθωτα. Ακολουθεί το δεύτερο μέρος, από τις 6/10/2004 έως και τις 8/01/2006, όπου ο αναγνώστης διαπιστώνει ότι έχει έρθει η ρήξη στο δεσμό τους, με την ανταλλαγή δεκαέξι ηλεκτρονικών μηνυμάτων.

Η Κωνστάνς Δημά επιχειρεί λοιπόν με αυτό το μυθιστόρημα, χωρίς μελοδραματισμούς, να καταγράψει απόψεις, να διηγηθεί έναν έρωτα τυχαίο, σχεδόν απρόσμενο, μεταξύ δυο ανθρώπων των γραμμάτων που δεν ευτύχησε και παραμένοντας στα πλαίσια μιας απλής φιλίας, η γυναίκα γίνεται θύμα μιας περίεργης διανοητικής πλεκτάνης εκ μέρους του άντρα, ο οποίος διεκδικεί την ελευθερία στην προσωπική του ζωή αλλά και μια αδέσμευτη σεξουαλική συμπεριφορά. Αντίθετα η γυναίκα, αποβλέπει σε μια σταθερή σχέση και επιμένει στην ειλικρίνεια των αισθημάτων της. Με τρόπο έξυπνο, η συγγραφέας περνά από την κλασική αλληλογραφία στη σύγχρονη ηλεκτρονική μορφή επικοινωνίας και ανάγει το προσωπικό στο γενικό και κοινωνικό, μεσ’ από μια γραφή άμεση και προπάντων ειλικρινή.

Η τεχνική αυτή αντανακλά τη δυναμική λειτουργία ης επιστολής, αφού ένα γράμμα μπορεί να περιλαμβάνει στοιχεία φαντασίας και μια λιτή ανάλυση των γεγονότων με ανάλογο τρόπο, ένα φανταστικό γράμμα μπορεί να εναλλάσσει τον αφηγηματικό και τον ηθοπλαστικό λόγο, βάσει της αρχής ότι η λογοτεχνία θα πρέπει συγχρόνως να διαπαιδαγωγεί, να ψυχαγωγεί και να συγκινεί. Επιπλέον, αλληλογραφώντας, ο ήρωας των επιστολικών μυθιστορημάτων αποκομίζει εμπειρίες, διότι η αλληλογραφία αναπτύσσει διαπροσωπικές σχέσεις και ευνοεί την ανάλυση ψυχικών καταστάσεων διαφορετικών χαρακτήρων. Η κατ’ ανάγκη στατική θέση του αλληλογράφου εμπλουτίζεται από τα ψυχολογικά ανοίγματα και τις ανταλλαγές απόψεων που του προσφέρονται.

Η Kωνστάνς Δημά γνωρίζει πολύ καλά ότι μια επιστολή, όποια μορφή κι αν έχει, «εκφράζει πολύ καλύτερα μια λέξη, ένα βλέμμα ή ακόμα και μια σιωπή» που λέει, δείχνει ή αισθάνεται όπως η ηρωίδα των Επικίνδυνων σχέσεων/ Les liaisons dangereuses (Choderlos de Laclos) κι ότι για αιώνες, η αλληλογραφία υπήρξε ένας έξοχος τρόπος επαφής –στα μυθιστορήματα του Μπαλζάκ, του Ντοστογιέφσκι, του Τολστόι, του Μυριβήλη και πολλών άλλων, οι βασικοί ήρωες αλληλογραφούν διαρκώς. Ξέρει επιπλέον ότι από τα παλιά χρόνια, οι εραστές δεν είχαν ποτέ το περιθώριο να επικοινωνούν και να εκφράζουν ελεύθερα αισθήματα, απόψεις και καημούς. Αντίθετα, με ένα γραπτό μήνυμα ακόμα και με τη μορφή ενός μπιλιέτου ή με ένα ραβασάκι, ξεπερνιόταν η απουσία του αγαπημένου προσώπου, και μπορούσε να μετατραπεί σε δυναμική φανταστική παρουσία που διατηρούσε φλογερά αισθήματα αγάπης ή μίσους ακόμα. Κι αυτό γιατί συχνά οι ερωτικές επιστολές κρύβουν μια υπέρμετρη ελπίδα, με μύχια συναισθήματα και υπόγειες προσδοκίες μακριά από το βλέμμα τρίτων προσώπων. Μόνον που αυτή η ελπίδα δε έχει πάντα αίσιο τέλος, οπότε μετά την τόσο αναμενόμενη φυσική συνάντηση των προσώπων, έρχεται πολλές φορές η απογοήτευση και το μοναδικό εμφανίζεται ως κοινότοπο, το αυθόρμητο μετατρέπεται πλεκτάνη, το συγκινησιακό προβάλλει ως γελοίο, η αποστασιοποίηση του ενός επιβάλλει τη σιωπή του άλλου, ο πόνος γίνεται δυσβάσταχτος και η ψυχή γαληνεύει στη μοναξιά. Επίσης, με την ανταλλαγή επιστολών αναπτύσσονται επιχειρήματα, αλλά εκφράζονται και συναισθήματα, κυρίως όταν τα γεγονότα που απαρτίζουν την πλοκή είναι λιγότερο σημαντικά από τις συγκινήσεις, επειδή οι συγκινήσεις αποτελούν από μόνες τους καταστάσεις και οι χαρακτήρες είναι δραματικοί, φωνές ανθρώπινες που μορφοποιούν τη κάθε ύπαρξη μέσα από το καθρέφτισμα της στη γραφή.

Αυτήν την κατάληξη έχουν και οι δυο διανοούμενοι ήρωες του μυθιστορήματος της Κωνστάνς Δημά, που σε μια συγκεκριμένη χρονική στιγμή της ζωής τους γνωρίστηκαν στα πλαίσια μιας ποιητικής συνάντησης, πίστεψαν ότι ο προβληματισμός τους για τη γραφή ήταν ένα θετικό βήμα που θα τους έδινε την ευκαιρία για μια πληρέστερη γνωριμία. Όμως, με το πέρασμα του χρόνου νιώθουν μια περίεργη αίσθηση η οποία αφήνει ένα μόνιμο κενό μέσα τους. Η ενασχόληση με την τέχνη τους δίνει τη δυνατότητα να μεταπλάθουν τη μορφή σε περιεχόμενο και την ύλη από μια κατάσταση σε μια άλλη, κι έτσι καλλιεργείται μέσα τους η αυταπάτη ότι μπορεί να λυτρωθούν, να ευτυχήσουν, στην ουσία όμως ζουν ένα «παρεξηγημένο» είδος ελευθερίας. Κυρίως η Δανάη, την οποία εκμεταλλεύεται ο Λυσιέν, αφού πίσω από τον πλατωνικό έρωτα στην αρχή και την εκδήλωση ηδονισμού του στην συνέχεια, βρίσκει μια ευκαιρία ώστε να αναλάβει εκείνη τη μετάφραση των έργων του στα ελληνικά και να γίνει γνωστός στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό, παραβλέποντας εντελώς τις δικές της συναισθηματικές καταθέσεις και ανασφάλειες. Κι έρχεται η σύγκρουση που γεννά την απομόνωση και τη μελαγχολία. Από τη μια δηλαδή, έχουμε τον ηδονισμό του Λυσιέν που ποντάρει στο πλεονέκτημα ότι μπορεί να λειτουργήσει αυτόματα και χωρίς να ρισκάρει τίποτα, στηριζόμενος στη «βολεμένη» του ζωή κι επικαλούμενος την ικανοποίηση των ενστίκτων του, κοινώς «παίζει» εκ του ασφαλούς. Από την άλλη, έχουμε τον έρωτα της Δανάης, που φλερτάρει, αγαπά και τελικά δέχεται την όποια θυσία, αλλά όχι και την κοροϊδία ή τον εξευτελισμό. Αυτή η σύγκρουση θα την γεμίσει αγωνία και θλίψη, θα την οδηγήσει στην απόλυτη μοναξιά, η οποία θα εκφραστεί με την τελική σιωπή που προκύπτει και πηγάζει από έντονο ψυχικό πόνο, από μια βαθιά συντριβή, θλίψη και απογοήτευση.

Ο λόγος της Κωνστάνς Δημά εντάσσεται λοιπόν στη γραφή των περήφανων εκείνων γυναικών που διακριτικά ακροβατούν ανάμεσα σ’ αυτό που λέγεται και σ’ αυτό που πρέπει να ειπωθεί, που χαράζουν τα όρια της καθημερινότητας βιώνοντας ήρεμα την πνευματικότητά τους, βγάζοντας όμως κατά περίσταση μια εσωτερική κραυγή πόνου, αφού εμπνεύσουν και χαρίσουν στον λόγο των ποιητών τη μυστική τους γοητεία. Η γραφή της Κωνστάνς Δημά αναδεικνύει ενδόμυχες σκέψεις, παραδίδεται χωρίς αντιστάσεις στο συμβολικό, αλλά την ίδια στιγμή διεκδικεί τη δικαίωση της φύσης της, χωρίς να απαιτεί δάφνινο στεφάνι. Με τον τρόπο αυτόν η γραφή αποκτά δύναμη, ξεφεύγει από τον συμβολισμό, συναντά τη δημιουργό της μυθιστορίας όπου λέξεις;, εικόνες, γεγονότα, συμπεριφορές και χαρακτήρες, έρχονται σε αντίθεση με την αδικία, και διεκδικεί το δικαίωμα να εξιστορήσει το βίωμα της νικημένης, μιας ηττημένης που φωτίζεται από τη λάμψη της δικαίωσης. Κι αυτή είναι η μοναδική ειρωνική κατάθεση πίκρας που εκφράζεται στο τέλος του μυθιστορήματος, αναζητώντας τη «λύτρωση» της ηρωίδας μεσ’ το κυανόχρωμα που ηρεμεί και τη μοναξιά που επουλώνει τη θλίψη.